Raporty Najwyższej Izby Kontroli o okresie rządów PiS (2015-2023)
Jak kontrole NIK ujawniły systemowe uszczuplenia finansów publicznych i erozję państwa
NIK – strażnik finansów, którego chciano uciszyć
Najwyższa Izba Kontroli (art. 203 Konstytucji) to jedyny organ, który kontroluje każdą złotówkę wydaną z budżetu państwa, JST i spółek Skarbu Państwa. Od 2019 r. – po powołaniu Mariana Banasia (z rekomendacji PiS) – Izba weszła na kurs kolizyjny z rządem. W 2021 r. Prokuratura Krajowa wnioskowała do Sejmu o uchylenie immunitetu prezesowi NIK, a Centralne Biuro Antykorupcyjne zatrzymało jego syna; sam Banaś nazwał to „naciskiem politycznym”. Próby zdjęcia go ze stanowiska nie powiodły się – i to właśnie w tej atmosferze powstały najostrzejsze raporty od 30 lat.
Skalę nieprawidłowości widać w liczbach
- 1 507 kontroli przeprowadzonych tylko w 2023 r.
- 52,8 mld zł – finansowy wymiar stwierdzonych lub potencjalnych nieprawidłowości (rekord od 1989 r.).
- 118 zawiadomień do organów ścigania, w tym 80 do prokuratury; dodatkowo 108 wniosków do rzeczników dyscypliny finansów publicznych.
Sześć najbardziej kosztownych spraw ujawnionych za rządów PiS
| # | Obszar (rok kontroli) | Kluczowe ustalenia NIK | Szacowany koszt* |
|---|---|---|---|
| 1 | Wybory korespondencyjne 2020 | Podjęte bez podstawy prawnej; decyzje z pominięciem PKW; brak nadzoru nad wydatkami. | 76,5 mln zł |
| 2 | Elektrownia Ostrołęka C | Przerwana budowa bloku węglowego; naruszenie interesu spółki SP. | ≈ 958 mln zł |
| 3 | Fundusz Sprawiedliwości | „Rażąca niegospodarność”, poświadczenia nieprawdy; środki trafiały do podmiotów niezwiązanych z ofiarami przestępstw. | 65 mln zł (nakaz zwrotu) |
| 4 | Szpitale tymczasowe i zakupy covidowe | 14 zbędnych hal-szpitali; wadliwe respiratory. | ≈ 612 mln zł (+ 82 mln zł respiratory) |
| 5 | Centralny Port Komunikacyjny (CPK) | Brak pełnego studium wykonalności; ryzyko niedoszacowania; nieokreślone źródła finansowania. | 9,23 mld zł zaplanowanych nakładów bez zabezpieczenia całości |
| 6 | Kary TSUE za Izbę Dyscyplinarną | Skutki finansowe utrzymywania nielegalnego organu SN. | ≈ 320 mln € już potrącone; 0,5 mln € dziennie nadal nalicza się |
* Kwoty wg raportów NIK lub, w przypadku kar TSUE, oficjalnych komunikatów KE.
Krótkie omówienie kluczowych kontroli
Wybory „kopertowe” – Izba stwierdziła, że Kancelaria Premiera i Ministerstwo Aktywów Państwowych „nie miały prawa” zlecać Poczcie Polskiej i PWPW przygotowania wyborów, a wydane 76,5 mln zł przepadło, bo głosowanie się nie odbyło.
Ostrołęka C – po wydaniu niemal miliarda złotych projekt przerwano, a cztery państwowe spółki (m.in. Energa, Enea) poniosły straty księgowe; NIK uznała to za „szkodę w majątku Skarbu Państwa”.
Fundusz Sprawiedliwości – pieniądze przeznaczone na pomoc ofiarom trafiały do fundacji powiązanych z politykami; w 21 przypadkach Izba zażądała zwrotu środków, a w 90 sformułowała wnioski pokontrolne.
Szpitale tymczasowe – 14 hal za 612 mln zł stało pustych lub leczyło pojedynczych pacjentów; do dziś nie rozliczono części kontraktów na sprzęt.
CPK – według NIK, rząd zatwierdził program wieloletni wart 9,23 mld zł, zanim powstała kompleksowa analiza finansowa; grozi to „efektem sunk cost” i dalszą eskalacją kosztów.
Kary TSUE – choć samą decyzję podjął Trybunał UE, Izba pokazała, że utrzymywanie Izby Dyscyplinarnej grozi obciążeniem budżetu rzędu 1,4 mld zł (stan na III 2025 r.) i może zablokować kolejne środki z KPO.
Wzorzec nieprawidłowości: powtarzalne mechanizmy
- Ominięcie ustaw – decyzje „poleceniami” premiera lub ministra, bez podstawy prawnej (wybory 2020, zakupy covidowe).
- Brak studium wykonalności – inwestycje zatwierdzane na wczesnym etapie bez pełnej analizy (Ostrołęka C, CPK).
- Upolitycznione fundusze celowe – środki wydawane według klucza „swoich” NGO (Fundusz Sprawiedliwości).
- Minimalny nadzór Skarbu Państwa – resorty nie monitorowały realizacji umów, co zwiększało ryzyko strat.
Koszty społeczne i polityczne
- Finansowe – już ujawnione straty i kary to ponad 10 mld zł, zanim policzy się pełne skutki CPK czy respiratorów.
- Instytucjonalne – według NIK, niegospodarność obniżyła wiarygodność Polski wobec KE, co ułatwiło zamrożenie 137 mld € z funduszy UE.
- Zaufanie publiczne – rekordowa liczba zawiadomień do prokuratury podważa przekaz o „uszczelnianiu systemu”.
Co dalej?
Nowy rząd (od XII 2023 r.) zapowiedział wdrożenie „mapy drogowej” realizacji zaleceń NIK i wzmocnienie ochrony prawnej kontrolerów. Jednak:
- Kary TSUE wciąż naliczają się 0,5 mln € dziennie – zatrzymanie obciążeń wymaga szybkiej reformy KRS i SN.
- Zwroty dotacji (np. Fundusz Sprawiedliwości) zależą od tempa postępowań prokuratorskich i sądowych.
- Inwestycje CPK będą poddane ponownej analizie cost-benefit; NIK zaleca wstrzymanie wydatków do czasu pełnego audytu.
Raporty NIK z lat 2015-2023 pokazują państwo, w którym decyzje za miliardy złotych zapadały nie w ustawach, lecz w gabinetach ministrów, a kontrole często stawały się jedyną barierą przed dalszą utratą środków publicznych. Od grudnia 2023 r. obserwujemy pierwszy od lat polityczny klimat sprzyjający realizacji zaleceń Izby. Sukces będzie mierzony nie liczbą konferencji o transparentności, lecz prostą statystyką: ile z 52,8 mld zł wskazanych nieprawidłowości uda się odzyskać – i ile kolejnych miliardów zapobiec, zanim znikną z państwowej kasy.
